Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ

ΛΑΘΟΣ ΧΡΟΝΟΣ - Πίνακας του Γιώργου Μπούτλα

Του Θανάση Δρίτσα,
 Καρδιολόγου στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Συγγραφέα και Συνθέτη.

Προς τα πού κατευθύνεται άραγε το βέλος του χρόνου; Μέσα στον 20ό αιώνα, ο Αλβέρτος Αϊνστάιν διατύπωσε μέσα από τη σχετικότητα τη στενή συνάφεια χώρου και χρόνου και απέδειξε ότι παρελθόν και μέλλον ίσως αποτελούν όψεις του ίδιου νομίσματος. Ομως, η κατάργηση των ορίων παρελθόντος και μέλλοντος μπορεί να συμβαίνει μόνο όταν ένα σώμα αποκτήσει θεωρητικά ταχύτητες κίνησης που να προσεγγίζουν την ταχύτητα του φωτός, ένα γεγονός που παραμένει καθαρά φαντασιακή προοπτική για τον υπαρκτό κόσμο του σήμερα. Για τους κοινούς θνητούς, ο χρόνος εξακολουθεί να κινείται γραμμικά με το παρελθόν πίσω και το μέλλον να κινείται μπροστά, ο Παλαιός και Γηραιός Χρόνος παραδίδει τη σκυτάλη της ζωής στο Νέο Χρόνο. Ομως, πίσω από τις διάφορες παραστάσεις για την κίνηση του χρόνου κρύβονται κοινωνικές αντιλήψεις και ιδεολογικές προκαταλήψεις.

Σύμφωνα με τις αρχαίες αντιλήψεις, οι απώτεροι πρόγονοι, δηλαδή οι αρχαίοι, βρίσκονταν στην κορυφή μιας πυραμίδας τη βάση της οποίας αποτελούσαν οι εντελώς πρόσφατοι απόγονοι, ο χρόνος λοιπόν στον αρχαίο κόσμο εμφανίζει μια καθοδική κίνηση που αντανακλάται και στη γλώσσα έτσι ώστε οι οι πρόγονοι αποκαλούνται «ανιόντες» και οι απόγονοι «κατιόντες». Η κατάταξη αυτή προς την κατεύθυνση μιας φαντασιακά καθοδικής ροής του χρόνου αποτελούσε και μια ιεραρχική κατάταξη σε μια κλίμακα εξουσίας. Αντίστροφα με τον αρχαίο άνθρωπο που ενσάρκωνε την εξουσία και τη δύναμη, ο νέος αντιπροσώπευε την υποταγή και την κατωτερότητα. Ακόμη και η λέξη «νέος» και η ομηρική συνώνυμη «νέατος» περιέχουν μάλλον την κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα «ni-» η οποία δηλώνει το κάτω και μέσα (απαντά και στην αγγλική λέξη nether). Είναι επίσης φανερό πως η αρχαία αυτή αντίληψη πηγάζει από την πατριαρχική δομή των κοινωνιών και συνδέεται με την ιδέα του πτωτικού ανθρώπου και την κοσμοαντίληψη της προοδευτικής παρακμής του ανθρώπινου είδους από το ουράνιο και θεϊκό προς το γήινο και χωμάτινο (βλ. Βαγγέλης Πανταζής, Αρχαιολογία και Τέχνες). Ομως στη συνέχεια το αρχαίο αυτό μοντέλο ροής του χρόνου προς τα κάτω αντιστράφηκε στις νεώτερες εποχές και επικράτησε πλέον η άποψη που ανθεί και στις μέρες μας ότι δηλ. ο χρόνος κινείται ανοδικά και οι πρόγονοι βρίσκονται στις ρίζες, ενώ οι απόγονοι δηλ. οι νέες γενιές καταλαμβάνουν τα κλαδιά του δέντρου της ζωής και του χρόνου.  Οι αιτίες αυτής της αισιόδοξης και ελπιδοφόρας αντιστροφής είναι πιθανώς η χρονολόγηση με αφετηρία τη γέννηση του Χριστού (έτος μηδέν), οι μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις και η αμφισβήτηση των αυθεντιών, η θεωρία της εξέλιξης των ειδών και η αμφισβήτηση της πατριαρχίας. Οπωσδήποτε, η ανοδική και αισιόδοξη κοσμοαντίληψη περί ανοδικής πορείας του χρόνου συνδέεται και με την οικονομική άνθηση της Ευρώπης, τον περιορισμό της δουλείας και την επικράτηση της δημοκρατίας ως μοντέλου ζωής.

Στις μέρες μας, όμως, το δημογραφικό πρόβλημα, κυριότερα στις δυτικές κοινωνίες, έχει οδηγήσει πλέον σε σημαντική μείωση του πληθυσμού των νέων ανθρώπων και σε πληθυσμική κυριαρχία των υπερηλίκων με αποτέλεσμα η κοινωνία να αυξάνει τον συντηρητισμό της. Αυτό οδηγεί σε εκρηκτικές αντιδράσεις των νεωτέρων ανθρώπων που νιώθουν ότι έχουν ελάχιστες ευκαιρίες στον σύγχρονο κόσμο. Ακόμη, το άνοιγμα της οικονομικής ψαλίδας και η επίταση των κοινωνικών ανισοτήτων υπονομεύει τη δημοκρατία και οδηγεί στην κατάλυση της μεσαίας τάξης ανθρώπων η οποία είναι εκείνη που επί της ουσίας κατευθύνει προς τα άνω το βέλος του χρόνου.

Τι δείχνει σήμερα το βέλος του χρόνου για την πατρίδα μας που αυτή τη στιγμή η οικονομική δυσπραγία και η αστοχία του φαυλοκρατικού πολιτικού μας συστήματος συντελούν στην οπισθοδρόμηση της χώρας. Η τάση αισιοδοξίας με την οποία αντιμετωπίζουμε γενικά την έννοια «μέλλον» (δηλ. η άποψη ότι όλα θα πηγαίνουν προς το καλύτερο και ότι θα υπάρχει αέναος «πρόοδος» και συνεχής «ανάπτυξη») μας εξωθεί σε λάθος επιλογές. Δεν υπάρχει σταθερή πρόοδος σε τίποτα όσον αφορά τα βιολογικά και κοινωνικά μεγέθη διότι η ζωή κύκλους διαγράφει όπως και η οικονομία. Μας έχουν όλους παραπλανήσει η καταναλωτική κοινωνία και ο καπιταλισμός έτσι ώστε να προσδίδουμε αυτονόητα μιαν ευδαιμονιστική και παραδεισένια έκφανση σε όλα τα δεδομένα του βίου μας. Μάλιστα η κοινωνική έννοια της προοόδου είναι δανεισμένη από τα μαθηματικά και μέσα της κρύβει την ευθεία (αναπαράσταση) της γραμμικής συνάρτησης [γενικής μορφής f(x)=χ] που πρακτικά δεν συμβαίνει ποτέ στη φύση. Και βέβαια η καταναλωτική κοινωνία ωφελείται από την ψευδαίσθηση  της διαρκούς ανάπτυξης διότι διαφορετικά οι άνθρωποι, άν ήσαν ουσιαστικά φιλοσοφημένοι και πεπαιδευμένοι, θα σταματούσαν να καταναλώνουν και θα υιοθετούσαν έναν λιτό τρόπο ζωής. Άλλωστε σήμερα αυτή η αντίληψη αποτελεί ίσως και τη ρίζα του οικονομικού προβλήματος στις δυτικές καπιταλιστικού τύπου κοινωνίες.

Το προς τα πού τελικά βαδίζει όμως το βέλος του χρόνου εξαρτάται και από τα όνειρά μας. Ο μικρός Αλβέρτος Αϊνστάιν παρέμεινε πιστός στο υπερρεαλιστικό παιδικό του όνειρο που το ακολούθησε πιστά μέχρι το τέλος. Στις αυτοβιογραφικές του σημειώσεις έλεγε ότι όταν ήταν παιδί είχε σκεφτεί να αρπάξει μιαν ακτίνα φωτός και να την ακολουθήσει μέχρι το άπειρο. Τα όνειρά μας μπορούν, αν τα ακολουθήσουμε, να αλλάξουν τη φορά του βέλους του χρόνου. Αυτό τελικά κατάφερε και ο μικρός Αλβέρτος, ως αναβάτης σε παιδικό όνειρο, να αλλάξει το βέλος του χρόνου.