"Είδος μεικτόν, αλλά νόμιμον"*

Του Ευάγγελου Βενιζέλου

Θα ξεκινήσω με τον δράστη του βιβλίου. Ο Θανάσης Νιάρχος είναι ένας αεικίνητος και ακαταπόνητος άνθρωπος των γραμμάτων. Η έννοια του ανθρώπου των γραμμάτων είναι πολύ πιο σύνθετη και πολύ πιο βαθιά από την έννοια του συγγραφέα ή από την έννοια του επιμελητή εκδόσεων ή από την έννοια του διανοούμενου δημοσιογράφου που είναι γεμάτος ιδέες και για τα έντυπα στα οποία εργάζεται και για τους εκδοτικούς οίκους με τους οποίους συνεργάζεται γιατί αυτή είναι η φυσική του ροπή. Ο Θανάσης Νιάρχος είναι ένας πραγματικός εμψυχωτής των γραμμάτων. Είναι ένας ρέκτης. Και αυτό το αποδεικνύει και με την έκδοση αυτή στον εκδοτικό οίκο Ιωλκός που νομίζω ότι παραπέμπει στον γενέθλιο τόπο του.

Τα εξαίρετα εισαγωγικά κείμενα του Κώστα Γεωργουσόπουλου και του Νίκου Δήμου και ο επίλογος του επιμελητή εξηγούν πλήρως τη λογική που διέπει τη συγκρότηση του τόμου.

Όταν ο Θ. Νιάρχος ήρθε να με προϊδεάσει για την εκδοτική του ιδέα, τον ρώτησα: «και ο Παπαδιαμάντης;». Μου απάντησε ότι ο Παπαδιαμάντης έχει γράψει χριστουγεννιάτικα διηγήματα πολύ σημαντικά, αλλά όχι χρονογραφήματα. Άρα έθεσε επί τάπητος τη διάκριση μεταξύ διηγήματος και χρονογραφήματος. Η αλήθεια είναι ότι ο Παπαδιαμάντης, παρότι δεν ανθολογείται, εν τούτοις παρίσταται στο βιβλίο. Είναι αντικείμενο κάποιων από τα πιο σημαντικά αυτά χρονογραφήματα. Είναι ο μεγάλος απών, αλλά και ο μεγάλος παρών του βιβλίου αυτού.

Η δεύτερη μεγάλη μου έκπληξη, όχι ένσταση, ήταν το γεγονός ότι κυκλοφορεί μια ανθολογία με χρονογραφήματα χριστουγεννιάτικα σε μια χώρα, όπως είναι η Ελλάδα, που είναι χώρα πασχαλιάτικη. Γιατί είναι χώρα καλοκαιρινή. Θερινή, για να γίνω ίσως πιο αντιληπτός πολιτικά. Ή έστω ανοιξιάτικη, που είναι ένα βήμα πριν από τη θερινή κατάσταση των πραγμάτων. Και επίσης είναι μια χώρα νησιωτική. Θαλασσινή. Πρωτίστως όμως είναι μια χώρα ορθόδοξη. Έχουμε μάλιστα την ιδιορρυθμία, θα έλεγα την πολυτέλεια, να γιορτάζουμε το Πάσχα με το παλαιό ημερολόγιο και να γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα με το νέο ημερολόγιο. Αυτό δεν είναι αυτονόητο για όλες τις ορθόδοξες χώρες.

Έχει επίσης σημασία το γεγονός ότι τα Χριστούγεννα είναι εκτεθειμένα σε αυτό τον κίνδυνο παραβίασης της πολιτικής ορθότητας, υπό τη Δαμόκλειο σπάθη της οποίας ζούμε. Αν η έκδοση αυτή γινόταν, για παράδειγμα, στις ΗΠΑ, θα είχαμε πολύ μεγάλο πρόβλημα να εξηγήσουμε γιατί μιλάμε για Χριστούγεννα, γιατί γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα, καθώς το πολιτικά ορθό είναι να λέμε ότι γιορτάζουμε τις διακοπές ή ταυτολογικά τις γιορτές και άρα θα έπρεπε να μιλήσουμε για χρονογραφήματα σε σχέση με τις γιορτές και μετά να διευκρινίσουμε ότι μιλάμε για τις χειμωνιάτικες διακοπές, για τις γιορτές στις οποίες στολίζουν τις πόλεις με γιρλάντες, κ.ά. Πάντως θα έπρεπε με υπεκφυγές, συνεκδοχικά να ορίσουμε τι είναι τα Χριστούγεννα. Τα οποία επιπλέον είναι το προοίμιο για μια πολιτική γιορτή, πέρα από τη γιορτή του Μεγάλου Βασιλείου, που είναι η Πρωτοχρονιά, γιατί είναι η αλλαγή του πολιτικού έτους, δεν είναι η αλλαγή του θρησκευτικού έτους, που είναι η Ίνδικτος, η 1η Σεπτεμβρίου. Και ακολουθούν τα Θεοφάνια, παλαιά Χριστούγεννα. Ανοίγουν τη μεγάλη θεολογική ιστορία της σχέσης του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου με τον Ιησού.

Ο Παύλος Νιρβάνας, που περιλαμβάνεται στους ανθολογούμενους, διατύπωσε τον ορισμό του χρονογραφήματος με έναν τρόπο ο οποίος είναι λειτουργικός ακόμη και στις μέρες μας.

Το χρονογράφημα είναι ένα επίκαιρο σχόλιο, το οποίο είναι κατά βάση κοινωνικό, δεν είναι ευθέως πολιτικό. Σε αυτό το continuum τι είναι οικονομικό, τι είναι κοινωνικό, τι είναι πολιτικό, τι είναι εθνικό, ας πούμε ότι το χρονογράφημα τοποθετείται σε σχέση με αυτά που ορίζουμε prima vista ως κοινωνικά ζητήματα. Αλλά όταν προσπαθήσει να δει κανείς λίγο βαθύτερα τη θεματολογία, αντιλαμβάνεται ότι αυτά είναι κατεξοχήν πολιτικά ζητήματα, ζητήματα που αφορούν κρίσιμες ανθρώπινες συμπεριφορές.

Αν δει κανείς την τυπολογία των χρονογραφημάτων, θα διαπιστώσει ότι αυτή είναι επικίνδυνα τεράστια. Ακόμη και αν θέλει να περιοριστεί στη θεματολογία και στην τυπολογία του χριστουγεννιάτικου χρονογραφήματος, είτε του παλαιότερου είτε και του νεότερου, του τρέχοντος, θα δει ότι και αυτή είναι εντυπωσιακά μεγάλη. Ας καταγράψουμε τύπους χριστουγεννιάτικων χρονογραφημάτων που εν μέρει ανθολογούνται και εν πολλοίς γράφονται ακόμη.

Έχουμε θεολογικό χρονογράφημα, το οποίο μπορεί να είναι είτε ορθόδοξο είτε θρησκειολογικό. Ο Βασίλης Βασιλικός έχει γράψει ένα τέτοιο πολύ σημαντικό κείμενο που ανθολογείται και έχει τα χαρακτηριστικά της παιγνιώδους θρησκειολογίας σε σχέση με τα Χριστούγεννα.

Λαογραφικό χρονογράφημα που δεν είναι απλά και μόνο τα έθιμα, τα δώρα, τα γλυκά, τα κάλαντα, το δέντρο, το καραβάκι – άλλη ιδεολογική σύγκρουση πολύ σημαντική – , τα γεύματα, τα δείπνα, οι οικογενειακές συγκεντρώσεις, η αλληλεγγύη των γενεών, αλλά και ζητήματα πολύ βαθύτερα τα οποία θυμίζουν αυτό που ανοίγεται ως ψυχαναλυτικό πεδίο σε κάθε οικογενειακή συγκέντρωση. Ας θυμηθούμε πόσα λαμπρά έργα, θεατρικά και κινηματογραφικά, έχουν υπάρξει γύρω από ένα χριστουγεννιάτικο τραπέζι που ενώνει τα μέλη μιας οικογένειας. Τι δράματα ανοίγονται εκ του λόγου αυτού και μόνο.

Επίσης είναι πολύ συχνά ανθρωπολογικό το χριστουγεννιάτικο χρονογράφημα, καθώς στις γιορτές τίθενται συχνά αρχαϊκά ζητήματα, αναμετριόμαστε με έννοιες όπως ο χρόνος, η ύπαρξη, το πού πάμε.

Τώρα το λέμε εθελοντισμό και κοινωνικό ακτιβισμό, και αυτό είναι αντικείμενο του χριστουγεννιάτικου χρονογραφήματος. Παλιά ήταν απλώς η φιλανθρωπία των Χριστουγέννων.

Ταξιδιωτικό χρονογράφημα. Τα χριστουγεννιάτικα ταξίδια είναι πάντα ένα πολύ σημαντικό αντικείμενο χρονογραφήματος.

Χρονογραφήματα προσωπικών αναμνήσεων και εξομολογήσεων. Η μοναξιά και η μελαγχολία μέσα στη χαρά των άλλων λόγω γιορτών ενέπνευσε χρονογραφήματα, αλλά και μυθιστορήματα, και διηγήματα, και ποιήματα, και έργα του αναπαραστατικού λόγου.

Επειδή δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την απειλή της πολιτικοποίησης, είναι πολύ συχνά ειρηνιστικό το χριστουγεννιάτικο χρονογράφημα, ίσως λίγο παιδικά ειρηνιστικό τις περισσότερες φορές.

Προγραμματικό, καθώς γίνονται αναδρομές, προγραμματισμοί και απολογισμοί.Αστικό. Που κάποιοι θα το γράφανε και με ύψιλον, γιατί είναι το χρονογράφημα της πόλης. Ο διάκοσμος, οι δραστηριότητες των κατοίκων, οι επιλογές της δημοτικής αρχής.

Το γαστρονομικό χρονογράφημα το χριστουγεννιάτικο είναι ένα ανερχόμενο είδος.

Το βιβλιολογικό χρονογράφημα, καλή ώρα. Το φωτογραφικό. Και το απλώς ατμοσφαιρικό.

Πίσω από όλα αυτά που φαίνονται πολλά, καραδοκεί ένας ενιαίος κίνδυνος που είναι ο κοινός παρανομαστής. Ο κίνδυνος της κοινοτοπίας. Διότι αυτό από το οποίο κινδυνεύει το χρονογράφημα εκ γενετής είναι να είναι κοινότοπο. Να είναι ένα σχόλιο περί του τίποτα. Απορία ψάλτου βήξ.

Οπότε, φαντάζομαι τον κόπο που έκανε ο Θανάσης Νιάρχοςπροκειμένου να βρει κείμενα που μπορούν να αναμετρηθούν με τον χρόνο. Κείμενα που συνιστούν «εφήμερο σπέρμα», όπως τιτλοφόρησε κάποτε μια συλλογή του ο Γ. Π. Σαββίδης. Και το εφήμερο σπέρμα πρέπει, όταν το ανασύρεις, να αποδείξει ότι αντέχει στον χρόνο. Και καλά πριν από δέκα χρόνια. Πριν από εκατό χρόνια; Πώς να αντέξει στον χρόνο. Ενώ η ανθολόγηση φαίνεται ως ένα ωραίο λογοτεχνικό μνημόσυνο, παλαιότερων συγγραφέων και χρονογράφων, συνιστά και μια απειλή γιατί μπορεί να δούμε το έργο τους να εξαφανίζεται.

Η πρόχειρη αυτή τυπολογία ήταν ίσως χρήσιμη προκειμένου να απαντήσουμε στο ερώτημα: το χρονογράφημα τι είναι; Είδος λογοτεχνικό ή είδος δημοσιογραφικό;

Όπως θα έλεγε ο εθνικός μας ποιητής, ο ποιητής της μνήμης, για να αναφερθώ σε ένα πρόσφατο κείμενο του Κώστα Γεωργουσόπουλου στα «Νέα», είναι «in modo misto genuino» («είδος μεικτόν, αλλά νόμιμον»).Είναι ένα είδος στο οποίο συνυπάρχουν αφενός μεν δημοσιογραφούντες λογοτέχνες, αφετέρου δε λογοτεχνίζοντες δημοσιογράφοι. Είδος συνεπώς και λογοτεχνικού και δημοσιογραφικού λόγου.

Επειδή παρουσιάζουμε ένα βιβλίο στις μέρες του Διαδικτύου, αυτό το οποίο πρέπει τώρα να περιμένουμε είναι το τι χρονογραφήματα θα γράφουν οι περσόνες του Διαδικτύου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Θα είναι ίσως τα χρονογραφήματα της post-truth. Τα χρονογραφήματα της μετα-αλήθειας. Η οποία δεν είναι ψέμα. Είναι πρόσληψη, είναι η δική μου αλήθεια. Μπορεί να διαδίδω fake news και να ισχυρίζομαι ότι αυτή είναι η δική μου αίσθηση των πραγμάτων και έτσι μπορεί να λαμβάνονται πολύ σημαντικές αποφάσεις. Από την εκλογή του προέδρου των ΗΠΑ μέχρι τη διαμόρφωση μιας ολόκληρης εθνικής στρατηγικής η οποία ψηφίζεται και ξαναψηφίζεται από ένα εκλογικό σώμα.

Αυτά όλα θα αποτελέσουν πολύ σύντομα, είμαι βέβαιος – γιατί δεν τον προλαβαίνεις τον Θανάση Νιάρχο –, το αντικείμενο μιας νέας ανθολογίας. Ίσως του δίνω μια ιδέα. Άλλωστε, στην πραγματικότητα, εκδοτικές πρωτοβουλίες όπως αυτή του Θανάση Νιάρχου είναι στιγμές στη μάχη κατά της κοινοτοπίας του κακού που φοβούμαι ότι θα εντείνεται ως απειλή.

Καλά Χριστούγεννα και καλή Πρωτοχρονιά.

---

* Το κείμενο αποδίδει τον κορμό της ομιλίας του Ευ. Βενιζέλου στην παρουσίαση του βιβλίου του Θ. Νιάρχου «Καλήν εσπέραν, άρχοντες» (εκδόσεις Ιωλκός) στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, μαζί με τους Βασίλη Βασιλικό, Ντόρα Μπακογιάννη, Δημήτρη Νανόπουλο, Βαγγέλη Χρόνη στις 10.12.2016. Αναδημοσιεύεται στο «Βήμα της Κυριακής», 25.12.2016